door Ying Que.

Dromen van een betere wereld. Onrealistisch! Onpraktisch! Tijdsverspilling! Gevaarlijk..? We zijn de waarde van idealisme vergeten.

Utopisch denken, het streven naar een ideale wereld, heeft na de rampzalige gevolgen van de communistische en fascistische regimes in de 20e eeuw een nare bijsmaak gekregen. Het doel van de perfecte wereld rechtvaardigde alle gruwelijke middelen. Dystopie, hel op aarde, was het gevolg. Nu keren we ons af van dit soort dromen. Straks lijkt het nog op een utopie.. Maar we zijn daardoor vergeten waarom het zo belangrijk is om te blijven dromen van een betere wereld. Misschien hebben we zulke dromen juist nodig om dingen te veranderen die niet goed gaan.

Een gesprek tussen een idealist en een realist. Als je het in je hoofd hebt gehaald dat je de wereld wilt verbeteren, dan zal het volgende gesprek je wel bekend voorkomen:

– Ik droom van een betere wereld. Een rechtvaardige wereld.

– Tja, dat zouden we allemaal wel willen. Hoe zie je dat precies voor je?

– Een wereld waarin ieder mens gelijkwaardig is en gelijkwaardig behandeld wordt. Waarin mensen samen streven naar een manier van leven waardoor iedereen een menswaardig bestaan kan leiden en daar zeggenschap over heeft, over hoe vrij te zijn en over hoe we ons veilig kunnen voelen.

–  Ja ja, prachtig allemaal. Wel lekker onrealistisch.. Helaas, zo simpel zijn dingen nou eenmaal niet.

– Maar waarom niet? Waarom zou dat niet kunnen? Een wereld waarin mensen vreedzaam samenwerken, op basis van waardigheid, wederkerigheid en respect.

Een wereld zonder armoede, oorlog en honger, waarin niet een kleine groep mensen alle economische, sociale en politieke macht in handen heeft, maar waar de welvaart eerlijk verdeeld en de macht eerlijk gespreid is.

– Kom nu, dat idealistische gezever. Bekijk het nou even praktisch. Hoe breng je zoiets in godsnaam op een effectieve manier tot stand. Er spelen zoveel dingen mee, ik weet niet eens waar ik moet beginnen. Zo zit het gewoon niet in elkaar. Waardeer toch wat je hebt! We hebben het toch goed? Moet je zien hoeveel we er de afgelopen decennia economisch op vooruit zijn gegaan! En niet alleen de westerse wereld. In Afrika is de moedersterfte hartstikke gedaald de laatste jaren. Goed, onze maatschappij is niet perfect, maar het is toch de best denkbare tot nu toe..

– Nou ja, de best denkbare.. Volgens mij heeft de economische crisis duidelijk laten zien dat we echt niet zo lekker bezig zijn als dat jij voordoet. En het milieu is er ook niet al te best aan toe. Daar hoeven we onze ogen toch niet voor te sluiten? Daar hoeven we ons toch niet bij neer te leggen? We moeten serieus gaan nadenken over hoe dat anders kan. Al dat lijden, de vervuiling, de uitbuiting van mensen, dieren en de natuur, dat zou niet moeten hoeven. Het is gewoon vreselijk..

– Luister. Je kunt niet alle ellende van de wereld op je schouders nemen. Mensen zijn nou eenmaal slecht, dat zit in de aard van het beestje. Je hebt er niks aan als jij de rest van je leven ongelukkig bent omdat anderen dat zijn.

En daarmee is het gesprek vaak voorbij. Maar wat bedoelen mensen nou eigenlijk met hun idealistische gezever? Waarom doen ze dat? En waarom is het eigenlijk heel goed dat ze dat doen?

Vergeleken met vroeger hebben we vrij weinig te klagen, zegt historicus Rutger Bregman. Vergeleken met vroeger zijn we rijk, veilig en gezond. Maar ondanks dat, zegt hij, leven we in een geestelijke armoede die politieke denker Francis Fukuyama al voorspelde in 1989. Volgens Fukuyama zou het einde van de geschiedenis aanbreken, waarin de tijd van de grote ideeën en ideologieën voorbij is. Na het einde van de Koude Oorlog heeft de westerse neoliberale democratie zich overal ter wereld geuit als meest voorkomende vorm van maatschappelijk bestuur. Het enige waar we ons nu nog druk over maken is economische berekening, we maken ons zorgen over het milieu, proberen technologisch vooruit te komen en bevredigen onze uitgebreide behoeften om te consumeren. Maar nadenken over hoe we de wereld kunnen verbeteren, ho maar.

Maar we vergeten: dromen, de verbeelding, zij vervullen een belangrijke functie. ‘Verbeelding aan de macht!’, luidt de beroemde slogan van de mei-revolte in 1968. Helaas is dromen niet realistisch, niet praktisch, het past niet in onze huidige maatschappij waar alles efficiënt, rationeel en resultaat gericht moet zijn en bovendien altijd moet groeien. Verbeelding is overbodig, want dit economische systeem heeft voor de grootste economische welvaart in de hele geschiedenis gezorgd. Waarom zouden we het anders doen? Maar alle huidige crises die in de afgelopen jaren zijn ontploft wijzen erop dat we wel degelijk moeten nadenken over hoe we het anders moeten gaan doen. En de verbeelding is de enige manier om tot een alternatief te komen.
Waarom we weer moeten dromen.

“When we can’t dream any longer, we die.” – Emma Goldman

Als we een korte geschiedenis bekijken van wat het woord ‘verbeelding’ inhoudt, zien we dat ‘het verbeelde’ over het algemeen begrepen wordt als iets dat nooit gezien kan worden als de basis van realiteit. Maar vroeger, schrijft antropoloog David Graeber in een essay over verbeelding, tijdens de Middeleeuwen en nog eerder, werd datgene dat wij ‘de verbeelding’ noemen beschouwd als een overgangszone tussen realiteit en rede. In andere woorden, het onmogelijke is altijd gebaseerd op de realiteit en andersom.

Dat is ook precies wat Thomas Moore bedoelde toen hij zijn beroemde ‘Utopia’ schreef. Hij schreef over een eiland met een ideale maatschappij, waar iedereen voor het nut van het algemeen leeft. Vrijheid van religie, vrijheid van meningsuiting, een democratisch gekozen regering en priester orde. Advocaten zijn er niet eens nodig. Een zeer provocerend boek voor zijn tijd, de 16e eeuw. Hij noemde zijn ideale wereld ‘utopia’, dat zowel plek als non-plek betekent, een plaats die tegelijkertijd wel en niet bestaat. Hij sprak de verbeelding aan, die overgangszone, zoals verbeelding vroeger begrepen werd.

Wij zijn, vijf eeuwen later, afgeschrikt om ons dingen te verbeelden. Idealisme is mooi, maar we mogen ons er niet in verliezen. In de vorm van een politieke droomvoorstelling heeft het utopisch denken op zijn zachtst gezegd voor problemen gezorgd. Socioloog Stephen Duncombe claimt dat dit komt omdat zulke politieke richtlijnen en ideeën doen alsof die ideale wereld daadwerkelijk bestaat en mogelijk is en dat we bovendien alles op alles moeten zetten om deze te bereiken. Dat kan allerlei gevolgen hebben. Bijvoorbeeld, zoals Stalin, Hitler en Pol Pot hebben laten zien, dat het heden op de meest gruwelijke manieren met de grond gelijk wordt gemaakt om te voldoen aan het ideaal. Die mislukkingen zijn te afschuwelijk geweest, dus laten we beide voeten aan de grond houden en rationele keuzes maken.

Het is veiliger om de gebaande paden te volgen, praktisch te zijn en realistisch, al helemaal voor degenen onder ons die het zo slecht nog niet hebben. Waarom die zekerheid riskeren? Maar dat betekent niet dat we onze ogen moeten sluiten voor de mislukkingen van de maatschappij waar we nu in leven. We moeten ons niet verliezen in een schijnwereld waarin de economische, sociale en ecologische crises zichzelf oplossen zolang we gewoon maar door blijven gaan als we nu doen. Maar de waarheid onder ogen zien is lamlendig. Zoals Duncombe opmerkt, de linkse beweging na 1968 vertoont een gevoel van politieke ontgoocheling en vervreemding nu het nog steeds maar niet beter lijkt te worden en het alternatief niet gerealiseerd wordt. Alleen ‘wakker worden en de waarheid zien’ is niet genoeg.

We moeten weer durven dromen. Want dromen van een betere wereld, betekent kritisch reflecteren op de huidige. Als je namelijk nadenkt over dingen die onmogelijk lijken en je jezelf leert voor te stellen hoe het onmogelijke zou kunnen werken, dan kun je opeens nieuwe mogelijkheden zien. Het stelt je in staat om buiten de kaders te kunnen denken, ongeacht of je idee wel of niet ‘realistisch’ is. En dat zorgt er op haar beurt weer voor dat je opeens ziet dat dingen die onmogelijk leken, best wel eens zouden kunnen.

Zoals vliegen. Of een gesprek voeren met iemand die aan de andere kant van de wereld zit. Of je eigen eten verbouwen. En zelfs: een rechtvaardige wereld creëren.