door Jeremy Crowlesmith & Jilles Mast

Education is not preparation for life; education is life itself. – John Dewey

Dit artikel verschijnt in Krantje Boord #9 Oktober 2011

Kwaliteit in het onderwijs is van groot belang, maar  minstens zo belangrijk is het doel van onderwijs. Hier laten we in Nederland een steekje vallen.

Als je kijkt naar de meest gerenommeerde universiteiten ter wereld zoals Cambridge, Harvard of MIT wordt al snel duidelijk wat kwalitatief hoogstaand onderwijs nodig heeft: kleine groepen, intensief contact met docenten en intellectuele vrijheid. In dit essay zullen we uiteenzetten waarom dit alles op zichzelf niet genoeg is en dat wanneer we als doel hebben van de wereld een betere plek te maken, we onderwijs nodig hebben dat emancipatoir is. Onderwijs dat mensen in staat stelt om hun leefwereld beter te begrijpen, met als doel positieve veranderingen te verwezenlijken.

Een belangrijke voorwaarde voor het slagen van emancipatoir onderwijs is de ontwikkeling van empathie. De invloedrijke filosofe Martha Nussbaum houdt in haar pamflet ‘Niet voor de winst’, een pleidooi voor het belang van de geesteswetenschappen in de ontwikkeling van empathie. Een steun in de rug voor deze opleidingen (onder andere kunst, talen, filosofie en geschiedenis) waarvan de financiering in toenemende mate onder druk is komen te staan, omdat deze volgens beleidsmakers geen direct economisch belang dienen.

Empathie is het vermogen om je in te leven in de gevoelens, verlangens en ideeën (leefwereld) van een ‘ander’, hetzij een persoon of een groep. Nussbaum wijst op het risico dat tegenwoordig “in toenemende mate menselijke interacties plaatsvinden binnen de schrale normen van de markt, waar mensenlevens in de eerste plaats worden gezien als iets om winst mee te behalen.” Het welzijn van de ander is dan alleen maar relevant in de mate waarin het die winst schaadt.

De geesteswetenschappen stellen mensen dus in staat een beter begrip te krijgen van de wereld om hen heen waardoor empathie met andere mensen en groepen mogelijk wordt. Empathie is echter niet het eindresultaat en op zichzelf onvoldoende. Een beter begrip van de processen die onze wereld hebben gevormd stelt ons vervolgens in staat hier op een betere manier mee om te gaan. Wanneer bij nadere bestudering blijkt dat sommige van deze processen schadelijk zijn, bijvoorbeeld voor het milieu, democratie of de economische positie van grote groepen mensen, dan is kennis hierover essentieel om er iets aan te kunnen veranderen. Het is de nadruk op handelen waarmee emancipatoir onderwijs voorbij gaat aan de aan de ontwikkeling van empathie.

Een voorbeeld van emancipatoir onderwijs in de praktijk is de UNISUR* in Mexico. Deze drie jaar jonge universiteit komt voort uit de strijd van verschillende inheemse volkeren tegen hun eeuwenlange uitsluiting en uitbuiting. De studenten van alle leeftijden en achtergronden kunnen hier gratis onderwijs volgen dat vrijwillig gegeven wordt door docenten. Dit onderwijs heeft als doel de problemen die centraal staan in hun gemeenschappen te signaleren, de achterliggende oorzaken hiervan te begrijpen en concrete oplossingen te vinden.
De UNISUR is ook een plek waar studenten met verschillende culturele achtergronden samenkomen en op een nieuwe manier met elkaar verbonden raken. Het belang van deze nieuwe relaties kan niet worden onderschat. Zo ondervinden bijvoorbeeld veel kleinschalige Mexicaanse boeren nog steeds de negatieve gevolgen van het in 1994 gesloten NAFTA-vrijhandelsakkoord. Met de sterke groei van de import van gesubsidieerde maïs uit de VS zijn velen van hen failliet gegaan. Door samen te komen kunnen er bijvoorbeeld ideeën over overlevingsstrategieën worden besproken. Ook kan er kennis worden opgedaan over het proces en de ideologie achter een dergelijk vrijhandelsakkoord, waarmee duidelijk wordt dat de gemeenschappen in hetzelfde schuitje zitten en niet elkaar de schuld hoeven te geven van hun misère. Verzet tegen de omstandigheden wordt op deze manier mogelijk en veel effectiever.

Het nut van emancipatoir onderwijs lijkt op het eerste gezicht groter voor een relatief arm land zoals Mexico dan voor een welvarend land als Nederland. Desondanks zou ook hier emancipatoir onderwijs een belangrijke rol kunnen spelen. Denk bijvoorbeeld aan de groeiende groep werknemers die op dit moment – of in de nabije toekomst – hun baan verliezen. Zonder achtergrondkennis over het functioneren van de wereldeconomie en het kapitalisme, is het makkelijk voor de PVV om te zeggen dat niet ons financiële systeem de oorzaak is van onze problemen, maar moslims, of luie Grieken. Kennis over de wereld is voor iedereen van belang om te voorkomen dat bestaansonzekerheid leidt tot xenofobie.

Het is natuurlijk van essentieel belang dat emancipatoir onderwijs niet beperkt blijft tot een kleine groep. Je zou zelfs kunnen zeggen dat het geen emancipatoir onderwijs zou zijn als het niet zo toegankelijk mogelijk is voor iedereen. Voor inspiratie kijken we weer even naar de Mexicaanse UNISUR. Hier reizen studenten twee keer per maand vanuit hun gemeenschappen naar een van de locaties van de UNISUR waar ze een heel weekend college volgen. Op deze manier houden ze tijd over om zichzelf en hun families te onderhouden, en blijven ze in contact met hun eigen gemeenschap. Als dit kan worden bereikt met de beperkte middelen die de studenten tot hun beschikking hebben dan is er geen reden waarom emancipatoir onderwijs in Nederland geen succes zou kunnen hebben. Een eerste logische stap zou zijn het onderwijs gratis te maken, maar hoe zouden stappen twee, drie en tien naar vrij toegankelijk emancipatoir onderwijs er in Nederland uit zien? Dat laten we open voor de lezer, iedereen met een hart voor onderwijs is namelijk nodig om hieraan te bouwen.
Kader: Krantje Boord 2.0 – Denk met ons mee over hoe emancipatoir onderwijs er in Nederland uit zou kunnen zien op kritischestudenten.nl.

*UNISUR: La Universidad Intercultural de los Pueblos del Sur (Interculturele volkeren Universiteit van het Zuiden)

Zie voor meer informatie over de universiteit UNISUR in Mexico het artikel van Merel van KSU