aankeken tegen nieuwkomers. Interessant aan het onderzoek is dat de ‘gevestigden’ en de ‘buitenstaanders’ allemaal autochtone Engelsen waren, allemaal wit en allemaal arbeiders.

Uit het onderzoek van Elias en Scotson bleek dat de bejegening van de nieuwkomers door de gevestigden, ook al waren zij ook wit, Engels en arbeider, grote overeenkomst vertoonde met de wijze waarop buitenlanders en mensen in het algemeen die ‘anders’ zijn, al dan niet met een andere kleur en al dan niet met een ander geloof, gezien en bejegend worden.

De gevestigden vonden de nieuwkomers ongemanierd, lawaaiïg, minderwaardig, achterlijk en sneller geneigd om de wet te overtreden en misdaden te begaan. Gevestigden hadden sterk de neiging om kwaad over de nieuwkomers te denken en te spreken en de nieuwkomers buiten te sluiten: ze waren niet welkom op feestjes, sporttoernooien en in besturen van het plaatselijke verenigingsleven.

Opvallend is dat de buitengesloten nieuwkomers aanvankelijk de negatieve vooroordelen over zichzelf van de gevestigden overnamen en zich dus minderwaardig voelden. Volgens Elias kwam dat doordat ze slecht onderling georganiseerd waren, geen gevoel van saamhorigheid hadden en geen steun aan elkaar hadden. Dat maakte dat ze zich zwak voelden en afhankelijk van het oordeel van de gevestigden, daar niet tegen in opstand kwamen en er makkelijk door werden beïnvloed.

Elias beschrijft ook hoe de opgroeiende kinderen van de nieuwkomers zich gedroegen. Die hadden zich (nog) niet aangepast aan hun tweederangs burgerschap, kwamen in opstand tegen de buitensluiting en de negatieve bejegening en ergerden zich eraan dat hun ouders dat allemaal maar pikten. Ze werden boos als ze achtergesteld werden op school en op het werk. Als dat niet hielp, daagden ze de gevestigde orde uit door wat de gevestigden belangrijk vonden demonstratief aan hun laars te lappen.

Onder de nieuwkomers waren er ook die erg hun best deden geaccepteerd te worden door de gevestigden, door zich perfect aan te passen. Ze maakten zich zo veel mogelijk de spraak, de kleding en de opvattingen van de gevestigden eigen. Die werden dan door de gevestigden geprezen en aan de massa van nieuwkomers ten voorbeeld gesteld. Door de buitengesloten nieuwkomers werden die beschouwd als verraders, die zich tegen hun eigen soort uit lieten spelen en met de pet in de hand bij de gevestigden aanklopten of ze mee mochten doen.

Wat Ramdas, Elias en Scotson ons laten zien is hoe gevestigden en buitenstaanders tegenover el- kaar komen te staan en ook hoe dat leidt tot een toestand waarin zij zich steeds meer tegen elkaar afzetten. Een belangrijke rol speelt daarbij dat aan mensen die tot de andere groep behoren negatieve eigenschappen en kwade bedoelingen worden toegedacht. Door de gevestigden wordt de eigen identiteit benadrukt om daarmee de nieuwkomer zijn plaats te wijzen als tweederangs burger. De nieuwkomers op hun beurt benadrukken hun eigen identiteit om een gevoel van eigenwaarde terug te winnen (“black is beautiful”).

Opmerkelijk is dat de wijze waarop Elias en Scotson de tegenstelling tussen de gevestigden en de buitenstaanders in een buitenwijk van het Engelse Leicester beschrijven, tussen groepen die beide uit witte autochone Engelse arbeiders bestaan, ook een passende beschrijving zou kunnen zijn van de tegenstelling tussen witte autochtone Hollanders en een bont gezelschap nieuwkomers (Molukkers, Grieken, Spanjaarden, Turken, Marokkanen, Surinamers, Antillianen, Polen e.a.) die zich sinds de vijftiger jaren voornamelijk in de grote steden hebben gevestigd. In veel gevallen afkomstig uit voormalige koloniën of uit landen waar door de overheid en het bedrijfsleven gastarbeiders vandaan zijn gehaald.

Bedreiging gevestigde belangen

Wat de tegenstelling tussen gevestigden en buitenstaanders overigens aanzienlijk verscherpt, is het feit dat op macht en aanzien beluste politici en partijen vaak de neiging hebben hun aanhang te vergroten door afkeer van buitenstaanders op te roepen en aan te wakkeren. Een gevaarlijk proces, omdat zelfs relatief progressieve partijen er niet aan blijken te ontkomen om daaraan mee te doen. Bang dat een groot deel van haar aanhang achter Wilders aan zou lopen, kwam de PvdA eind 2008 met de Integratienota Verdeeld verleden, gedeelde toekomst:

“De voortdurende instroom van nieuwe buurtbewoners vergt veel van bewoners en van de school, de huisarts en de wijkagent.” “Nederland verandert, niet iedereen voelt zich daarbij betrokken. Sommige mensen ervaren de verandering als opgedrongen – en dat is een akelig gevoel als het gaat over het land waar je geboren en getogen bent, en dat jij, je ouders en hun ouders daarvoor hebben opgebouwd.”

Een bedenkelijke passage, want de opbouw van ‘ons land’ en van rijke landen in het algemeen is in hoge mate te danken aan slavernij en aan uitbuiting van derde-wereldlanden, waar veel van de nieuwkomers vandaan komen die ons door hun komst en door de ‘opgedrongen veranderingen’ die daardoor zouden plaatsvinden volgens de Integratienota van de PvdA een ‘akelig gevoel’ bezorgen. Reden waarom migratie uit minder ontwikkelde landen zo veel mogelijk wordt beperkt tot migranten aan wie onze economie ‘wat heeft’ en tot migranten die bereid zijn zich netjes in te laten burgeren.

Waar Ramdas, Elias en Scotson niet op ingaan, is de vraag: hoe komt het eigenlijk dat gevestigden de neiging hebben om buitenstaanders en nieuwkomers als tweederangs burgers te behandelen? En waarom wordt de instroom van nieuwe buurtbewoners en de veranderingen die als gevolg daarvan plaatsvinden überhaupt als een akelig gevoel ervaren? Vakanties naar Turkije, Spanje, Marokko en verder gelegen exotische bestemmingen zijn heel erg populair. Je zou denken: als de cultuur (eten, muziek, kleding, taal, kunst) die wij daar aantreffen deel gaat uitmaken van onze eigen omgeving, dan zou dat toch als een verrijking moeten worden ervaren? Waarom worden nieuwkomers dan niettemin als indringers beschouwd?

Is het omdat de komst van nieuwkomers, zoals in de PvdA-integratienota staat, Nederland verandert? Dat is onwaarschijnlijk. Sinds de vijftiger jaren is er ontzettend veel veranderd in Nederland: er is heel veel groen en landschap verloren gegaan, er zijn ongekend veel snelwegen bij gekomen, er heeft een enorme uitbreiding plaatsgevonden van steden en er heeft tegelijk een grote kaalslag plaatsgevonden in oude stadswijken, automatisering heeft ingrijpende gevolgen gehad voor bedrijvigheid en werkgelegenheid, televisie was er in 1950 niet en internet is er pas sinds de tachtiger jaren. Als mensen door ingrijpende en opgedrongen veranderingen een akelig gevoel krijgen, omdat het Nederland dat onze ouders en voorouders opgebouwd zouden hebben snel verdwijnt, dan is het de vraag waarom er alleen een probleem van wordt gemaakt als het gaat om de instroom van migranten. Kortom: dat nieuwkomers als indringers worden ervaren, kan niet worden verklaard uit weerstand tegen veranderingen. Evenmin uit weerstand tegen alles wat vreemd en exotisch is, want in vakanties zoeken mensen dat juist vaak op.

Dat nieuwkomers als indringers worden ervaren, is ook alleen het geval als het er veel zijn. Zolang het gaat om een handjevol vreemdelingen, is tolerantie geen opgave. Worden het er meer, dan worden gevestigde belangen bedreigd. Dan groeit de vrees dat ‘ze’ onze banen, huizen en meiden inpikken, dat ‘ze’ posities gaan innemen in het verenigingsleven en in de politiek die wij graag voor onszelf willen houden. Zouden wij echt ruimhartig migranten toelaten die in hun land van herkomst in armoede leven en hier een beter leven denken te kunnen opbouwen, dan gaan wij er in welvaart

en ruimtegebruik op achteruit. De koek moet anders verdeeld worden en over het algemeen zijn het niet de mensen die in welstand leven die inleveren. Die slagen er altijd in bezuinigingen af te wentelen op mensen die weinig tot modaal verdienen. En mensen die er op achteruit vrezen te gaan terwijl beterverdieners ontzien worden, hebben daar een akelig gevoel over. Maar in plaats van solidair te zijn met nieuwkomers en buitenstaanders en het samen op te nemen de maatschappelijke elite die in welstand leeft, laten mensen die in achterstandswijken wonen en vrezen voor hun werk en inkomen zich door prominente politici en publicisten opzetten tegen nieuwkomers die zich niet voldoende zouden aanpassen. Het akelige gevoel bij en de afkeer die zich tegen nieuwkomers ontwikkelt, roept echter een moreel dilemma op.

Moreel dilemma wekt woede

Waarom dat morele dilemma? Wij zijn opgegroeid in en vertrouwd met een cultuur waarin de gelijkwaardigheid van mensen een belangrijke plaats inneemt. Het staat in onze grondwet en het is in mensenrechtenverdragen vastgelegd. Veel mensen zijn met de Bijbel opgevoed en hebben daar in elk geval wat van mee gekregen (Heb vreemdelingen lief als jezelf, want jullie zijn zelf vreemdelin- gen geweest in Egypte. Leviticus 19:34). Kerken hebben altijd en overal gepredikt dat alle mensen, ongeacht ras en kleur, voor God gelijk zijn. De morele overtuiging dat alle mensen gelijkwaardig zijn, is zo in onze cultuur en daardoor in ons morele besef verankerd dat het mensen een ongemakkelijk gevoel geeft als ze zich gedragen op een manier die daarmee in strijd is. Er rust een taboe op discriminatie. Mensen weten dat je vreemdelingen en nieuwkomers niet als tweederangs burgers hoort te behandelen. Dat je ze niet als buren, werknemer, collega of schoonzoon hoort te weigeren, dat je ze niet mag laten werken voor een hongerloon en dat het onbeschaafd is om te zeggen: “Ga naar het land waar je vandaan komt, wij willen je hier niet.”

Het conflict tussen wat mensen graag voor zichzelf willen en de opvattingen die in de maatschappij leven over wat moreel juist is, heeft vaak tot gevolg dat zij onder die morele normen uit proberen te komen door de betekenis van die morele normen te relativeren (bijvoorbeeld: “Als de overheid zelf zich er niet aan houdt, waarom zou ik dat dan wel moeten doen?”) of de categorieën mensen van wie ze een afkeer hebben te plaatsen buiten de gemeenschap van mensen voor wie ze morele verplichtingen voelen (Helen Fein, Accounting for genocide, 1979). Het is moeilijk mensen tekort te doen met wie je je verwant voelt en in wie je je goed kunt verplaatsen. Doordat je je goed in ze kunt verplaatsen, voel je immers hun verdriet. Het is makkelijker om niet te voelen wat je mensen aandoet of tekortdoet als er sprake is van een grote sociale afstand, zodat je geen verwantschap voelt. Wil je geen rekening houden met mensen en wil je je daar niet slecht door voelen, dan plaats je ze dus op grote sociale afstand: je gaat vriendschap uit de weg, je zorgt dat het onbekenden (nummers) voor je blijven, je zoekt en benadrukt verschillen tussen die mensen en de mensen om wie je wel geeft en je schrijft slechte eigenschappen aan ze toe, waardoor ze het naar jouw mening aan zichzelf te wijten hebben dat ze tekortkomen: luiheid, onwil om zich aan te passen, neiging tot crimineel gedrag. Met dat soort mensen hoef je immers geen compassie te hebben. Kortom, er wordt sociale afstand gecreëerd om morele plichten jegens nieuwkomers en mensen die anders zijn minder te hoeven voelen. Niet erg verheffend, daarom worden mensen boos als ze daarop gewezen worden.

Shepherd, Anouk, Prem Rhadhakis, Quinsi Gario, Jörgen Raymann hebben kennelijk een punt, anders zouden mensen niet zo geïrriteerd raken door de kritiek op de zwarte-pietentraditie. Mensen raken geïrriteerd als je appelleert aan een moreel besef dat ze juist proberen te verdringen. Eigenlijk zouden ze geen kleding moeten kopen die spotgoedkoop is omdat ze met kinder- of hedendaagse slavenarbeid zijn gemaakt. Eigenlijk zouden ze hun kinderen op een school moeten doen waar ook kinderen uit allochtone milieus naartoe gaan. En eigenlijk zouden ze hun mond open moeten doen als er in hun bijzijn racistische opmerkingen worden gemaakt. Het moreel appèl bederft hun plezier: