Een Mexicaanse activist, Miguel Ángel Jiménez Blanco, is afgelopen zaterdagnacht vermoord in zijn woonplaats Xaltianguis, een dorp vlakbij Acapulco. Wie verantwoordelijk was voor de moord is nog onbekend, maar alles wijst naar een misdaad van politieke aard. Miguel werd vanaf verschillende kanten bedreigd, door zijn zoektocht naar vermiste personen in Iguala evenals zijn werk als policía comunitaria in zijn geboortedorp.
Miguel was het afgelopen jaar actief als activist in Iguala, een stad gelegen in het noorden van de staat Guerrero waar zich eind september 2014 een drama voltrok. Een lokale politie eenheid opende het vuur op een groep studenten uit Ayotzinapa. Drieënveertig studenten werden ontvoerd in politievoertuigen en zeer waarschijnlijk overhandigd aan een lokaal drugskartel. Toen duizenden Mexicanen de straat op gingen uit protest, vertrok Miguel vanuit zijn dorp richting Iguala om te helpen bij de zoektocht naar de verdwenen studenten.
‘Schoon’
Vijfenveertig jaar oud en afkomstig uit een boerengezin, was Miguel een serieuze man met een speels karakter. “Migue”, noemden zijn vrienden hem. Hij was zeer doortastend in zijn werk als leider van UPOEG, de gemeenschapspolitie in de Costa Chica regio van Guerrero. In 2013 richtte Miguel gemeenschapspolitie op in zijn dorp Xaltianguis om het groeiende geweld in zijn dorp tegen te gaan. De UPOEG baseert haar werk op de culturele gebruiken en de organisatiestructuur van inheemse groepen, genaamd usos y costumbres. Volgens deze gebruiken kozen de inwoners van Xaltianguis gezamenlijk een groep vooraanstaande inwoners uit hun midden die de verantwoordelijkheid kregen om het dorp te beschermen. Miguel leidde dit proces en zorgde ervoor dat de politiegroepen onder direct gezag en controle van de gemeenschap kwamen te staan.
Het fenomeen van gemeenschapspolitie kent een lange geschiedenis in Guerrero en de gebieden waar deze zelforganisatie voorkomt, worden beschouwd als de meest veilige regio’s in Guerrero. Maar het opzetten van gemeenschapspolitie in Xaltianguis en omstreken was uitzonderlijk, omdat de vallei fungeert als drugs toegangspoort richting Acapulco en zo onder scherpe controle van drugskartels staat. Toch slaagde Miguel er tegen alle verwachting in om zijn woonplaats “schoon te maken”, zoals hij zelf zei, en veiligheid voor zijn familie en dorpsbewoners te waarborgen.
‘Huis voor huis’
Een week na het drama in Iguala bezochten ouders van de verdwenen Ayotzinapa studenten een algemene vergadering van de UPOEG. Door hun gebrek aan vertrouwen in het officiële onderzoek en de zoekacties van de regering, vroegen de familieleden hulp aan de gemeenschapspolitie. Twee dagen later trok er een lange karavaan van trucks met meer dan driehonderd UPOEG leden vanuit de Costa Chica regio richting Iguala. Ze sloegen hun kampement op in het centrum van Iguala en verklaarden niet te zullen vertrekken totdat de studenten weer veilig thuis zouden zijn. Onder leiding van Miguel trokken UPOEG groepen dagelijks de buitenwijken en heuvels van Iguala in. Met zijn boerenkennis navigeerde Miguel zijn kameraden door onbegaanbaar terrein en zochten ze “casa por casa” [huis voor huis] naar sporen van de verdwenen studenten.
Toen de Mexicaanse regering als officieel nieuws naar buiten bracht dat de Ayotzinapa studenten waren verbrand op een vuilnisbelt in Cocula, een dorp in de buurt van Iguala, was Miguel één van de eersten om dit te weerspreken. In zijn eigen rondgang op de vuilnisbelt was hij genoeg materiaal tegengekomen dat zeker ook verbrand had moeten zijn in de hitte nodig om drieënveertig lichamen te verbranden. Bovendien regende het de nacht van de verdwijning, zo vertelde hij de pers in een video die internationaal circuleerde. Snel hierna bevestigden tientallen Mexicaanse wetenschappers en journalisten Miguel’s twijfels over het officiële onderzoek.
Comité Andere Vermisten
Tijdens de zoektochten rondom Iguala troffen UPOEG leden talrijke clandestiene graven aan. Toen forensisch onderzoek uitwees dat het niet om de Ayotzinapa studenten ging, ontstond de vraag wie deze mensen dan wél waren? De aanwezigheid van de UPOEG en internationale journalisten in Iguala bood inwoners de ruimte om hun collectieve zwijgen te doorbreken. Het ene na het andere verhaal kwam naar buiten over mensen die van straat waren geplukt en ontvoerd door lokale drugsbendes. Soms werd er losgeld gevraagd, maar betalen was zelden een garantie voor levende terugkeer. Verdwijningen bleken van alledag in Iguala. Zoals Miguel zelf in verschillende interviews zei: “Het is hier één groot clandestien kerkhof”.
Toen de meeste UPOEG leden na wekenlang zoeken weer terugkeerden naar hun dorpen en families, bleef Miguel in Iguala. Hij bleef om de familieleden van vermiste personen te ondersteunen die het hadden aangedurfd met hun verhaal naar buiten te komen. Dat was niet zonder risico in een stad waar drugsbendes nog even actief waren als voor het drama dat internationale aandacht kreeg. Samen met de familieleden richtte Miguel een organisatie op: Comité voor de zoektocht naar de Andere Vermisten van Iguala (Comité de búsqueda los Otros desaparecidos de Iguala). De comitéleden hadden de hoop op de levende terugkeer van hun familieleden opgegeven, maar wilden enkel de lichamen van hun geliefden begraven. Wederom trok Miguel elke dag de onstuimige heuvels van Iguala in opzoek naar clandestiene graven. Hij speelde een sleutelrol voor het comité door contact te leggen met internationale media en mensenrechten organisaties. Miguel zette een breed netwerk van hulporganisaties op die zich tijdelijk installeerden in het parochiehuis San Gerardo. De eenvoudige kerk, gelegen net buiten het centrum van Iguala, vormde zich om als uitvalbasis voor het comité.
Op de binnenplaats van het parochie was Miguel de afgelopen maanden te vinden. Hier stond hij elke dag journalisten te woord, regelde hij psychologische hulp voor nabestaanden en coördineerde hij de verzameling van getuigenissen. Ook zette hij de overheid zodanig onder druk dat een afgevaardigde van de procureur-generaal langskwam in het parochie en toezei om een team forensisch experts permanent te installeren in Iguala. Dit was een grote zege voor de comitéleden, voor wie het identificeren van lichamen van fundamenteel belang is om hun verdriet een plek te geven.
Afdwingen transparantie
Op een middag in november vertrokken Miguel en een aantal comitéleden naar de plaats waar de vorige dag een aantal menselijke resten waren aangetroffen. Wellicht hun vermiste familie, zo dachten comitéleden. Bij aankomst bleek de plek afgesloten en bewaakt door een linie gendarmerie, groots van postuur en intimiderend. De comitéleden zagen dat een team experts van de regering achter de plastic omheining aan het werk was, maar niemand werd doorgelaten. De angst dat de overheid bewijsmateriaal wou laten verdwijnen om de kwestie in de doofpot te stoppen, ontwaakte paniek en woede onder de comitéleden. Ook Miguel, die zich eerder erg diplomatiek toonde met overheidsvertegenwoordigers, werd kwaad bij het zoveelste falen van de regering om transparant te werk te gaan. Hij zei dat hij veel had meegemaakt en goed kalm kon blijven onder zware omstandigheden, maar op een zeker moment ging zijn lichaam signalen afgeven. Hij wees met zijn vingers langs zijn hoofd naar boven, en zei: “Dit is zo’n moment”.
Miguel haalde alles uit de kast om toegang tot de plek te eisen. Het tafereel duurde uren en de schemering viel al over de heuvels toen hij eindelijk toestemming kreeg de plek te betreden, in een wit plastic pak. Het was al donker toen hij uiteindelijk zijn observaties kon overbrengen aan de comitéleden, die al hadden besloten om zo nodig te overnachten op de onheilspellende plek. Miguel’s stem klonk aangedaan en hij veegde de tranen uit zijn ogen: “Als het aanzien van lichamen mij nog steeds zo diep raakt, hoe moeten jullie je dan wel niet voelen als familie?”
In memoriam
Met de hulp van Miguel hebben inmiddels honderden inwoners van Iguala melding gemaakt van vermiste familieleden en zijn er meer dan 200 stoffelijke resten gevonden. Zes lichamen zijn inmiddels geïdentificeerd en overgedragen aan de families. Miguel heeft de angst die heerste onder inwoners van Iguala weten te doorbreken en gewaakt voor de veiligheid van hen die hun stem lieten horen. Daarnaast heeft hij het publieke geheim van de schokkende aantallen clandestiene graven en vermisten personen in Guerrero nationaal op de agenda gezet. Wetende dat hij gevaar liep, heeft hij meerdere malen de regering om bescherming gevraagd, tevergeefs.
De moord op Miguel is een dieptepunt voor politiek activisme in Guerrero, waar mensen met ongekende moed en gevoel voor rechtvaardigheid zoals Miguel zeldzaam zijn. Miguel laat een vrouw en zes kinderen achter, en een geest van verzet die nog jaren in Guerrero zal voort bestaan.